Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան կառատան մէջ կանգնեցուած հանկարին տակ հայերէն գիրքերու եւ հրատարակութիւններու հսկայական եւ համապարփակ «աշխարհ» մը ստեղծուած է, որպէսզի հայ գիրքով հետաքրքրուող ոեւէ անձ կարենայ իր տրամադրութեան տակ ունենալ ո՛չ միայն Լիբանանի մէջ հրատարակուած հայերէն գիրքերը, այլ նաեւ` Սուրիոյ, Իրանի եւ Պոլսոյ: Հետեւողական եւ ժրաջան աշխատանքի մը ողջունելի արդիւնքը կը հանդիսանայ գիրքերու 33-րդ ցուցահանդէսը, որուն կազմակերպական աշխատանքներուն եւ ընթացքին մասին յաւելեալ տեղեկութիւններ ունենալու համար «Ազդակ» հետեւեալ հարցազրոյցը ունեցաւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան դիւանապետ, ցուցահանդէսի պատասխանատու Խաչիկ Տէտէեանի հետ, որ յատուկ կերպով անդրադարձաւ հայ գիրքին հետ հաղորդակից դառնալու կարեւորութեան` շեշտելով, որ ի մասնաւորի հայ մանուկն եւ պատանին պէտք է առնչել ու կապել հայ գիրքին:

Ստորեւ` հարցազրոյցին ամբողջութիւնը:

«ԱԶԴԱԿ».- Արագ ակնարկով մը անդրադառնանք Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան կողմէ կազմակերպուող Հայ գիրքի ցուցահանդէսի պատմականին:

ԽԱՉԻԿ ՏԷՏԷԵԱՆ.- Հայ գիրքի ցուցահանդէսը սկսաւ 1977 թուականին, Գարեգին Բ. աթոռակից կաթողիկոսին նախաձեռնութեամբ. օրին Թարգմանչաց տօնին կը զուգադիպէր ցուցահանդէսը եւ հոկտեմբեր ամսուան ընթացքին տեղի կ՛ունենար` եռօրեայ դրութեամբ, շաբաթավերջին: Անոր կը մասնակցէին լիբանանահայ բոլոր հրատարակչատուները, եւ այդ օրերուն անոնց թիւը շատ աւելի մեծ էր: Մեր այսօրուան կացութիւնը կարելի չէ բաղդատել անցեալին հետ. օրին այս նախաձեռնութիւնը շատ մեծ ժողովրդականութիւն գտած էր, մարդիկ աւելի գիրք կը կարդային, բնականաբար, աւելի մեծ թիւով գիրք կը գնէին: Տարիներու ընթացքին ցուցահանդէս կազմակերպելու այս նախաձեռնութիւնը շարունակուեցաւ, մինչեւ հասաւ մեր օրերը, երբ Արամ Ա. կաթողիկոսը շարունակեց աւանդութիւնը, եւ արդէն ուրախ ենք ըսելու, որ այս տարի արդէն 33-րդ ցուցահանդէսն է կայացածը:

«Ա.».- Տարիներու թաւալումով ի՞նչ փոփոխութիւններ կատարուեցան:

Խ. Տ.- Յատկապէս վերջին տարիներուն մենք հետամուտ եղանք եւ ուզեցինք մեր անմիջական պարունակէն ու լիբանանահայ գաղութի սահմաններէն դուրս գալ. ուզեցինք ցուցահանդէսին ներառել սփիւռքահայ տարբեր գաղութները: Դժբախտաբար այս մէկը իրականացնելու գլխաւոր խոչընդոտը, որ կար, տակաւին կայ ու պիտի շարունակէ մնալ, գիրքերու առաքման սղութիւնն է` թէ՛ դէպի Լիբանան եւ թէ՛ հոսկէ դուրս. կրնանք ըսել, որ Լիբանան այս իմաստով ամէնէն սուղ երկիրներէն մէկն է: Բայց եւ այնպէս ուրախ եմ ըսելու, որ վերջին տարիներուն կարելի եղաւ ներառել Բերիոյ թեմը, Սուրիոյ մէջ գործող «Կիլիկիա» հրատարակչատունը, Թեհրանի թեմը, Պոլիսը` իր «Արազ» հրատարակչատունով, Ռոպեր Հատտէճեանով ու «Մարմարա»-ով: Ներկայիս այս ոլորտին մէջ ենք: Նախորդ, ինչպէս նաեւ այս տարի Արամ Ա. վեհափառը շեշտեց, որ ցուցահանդէսին պէտք է համասփիւռքեան տարողութիւն տալ: Այս կը նշանակէ, որ կաթողիկոսը ցուցահանդէսին կարեւորութենէն մեկնելով ո՛չ միայն կ՛ուզէ զայն վերածել շարունակուող աւանդութեան, այլ նաեւ զայն տարածել մեր ամբողջ գաղութներուն վրայ: Անշուշտ մեզի կը մնայ այս թելադրութեան, վեհափառ հայրապետի որոշումին գործադրութեան ձեւերն ու գործընթացը որոնել: Յառաջիկայ տարիներուն պիտի փորձենք ներառել այլ գաղութներ եւ այլ հրատարակչատուներ: Նաեւ պէտք է ըսել, թէ հիմնական փոփոխութիւններէն էր այն, որ նախապէս մենք նկատի ունէինք լիբանանահայ հրատարակչատուները միայն, սակայն նկատի ունենալով, որ ներկայիս Լիբանանի մէջ հրատարակչատուներու թիւը զգալիօրէն պակսած է, անոնք նոյնիսկ մատի վրայ կը հաշուըուին, մենք նաեւ ներառեցինք անհատ հեղինակները, որոնք իրենց գիրքերը հրատարակելու այլ միջոց կամ վայր չունին: Այս անհատ հեղինակները բաւական մեծ թիւ կը կազմեն, կարելի է ըսել, որ հրատարակչատուներուն չափ կամ նոյնիսկ անոնցմէ աւելի անհատ հեղինակներ կը մասնակցին գիրքերու առուծախին: Ունինք հրատարակչատուներ, որոնք մեծ ոստումներ չեն կատարեր, շատ մեծ թիւով գիրքեր չեն հրատարակեր, բայց տակաւին կը գոյատեւեն. օրինակ` «Գառնի», «Շիրակ», «Տօնիկեան», «Ոսկեդար» հրատարակչատուները: Մեր նպատակն ու ընթացքը այս է, անշուշտ պիտի շարունակենք յառաջիկայ տարիներուն ալ:

«Ա.».- Յատկանշական է, որ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան շրջափակին մէջ տեղի կ՛ունենայ այս ցուցահանդէսը, նաեւ զգալի է, որ տարուէ տարի աւելի յարմարաւէտ պայմաններ կը ստեղծուին:

Խ. Տ.- Միշտ ալ կաթողիկոսութեան շրջագիծին մէջ եղած են ցուցահանդէսները: Սակայն վերջին տարիներուն հանկար զետեղեցինք, որպէսզի կարելի ըլլայ նաեւ անձրեւներէն պաշտպանուիլ: Վայրը սկզբնական շրջանին նորութիւն էր, մարդիկ խանդավառուեցան, իսկ այս տարի աւելի ընդարձակուեցաւ հանկարը: Այդ գծով ալ որոշ բարեփոխութիւններ կը կատարուին:

Այս առիթով յատուկ շնորհակալութիւն կը յայտնեմ Խաչատուրեան եղբայրներուն, որոնք ամէն տարի այս հանկարը կը տրամադրեն ձրի կերպով, եւ անոր շնորհիւ է, որ մենք կարելիութիւնը կ՛ունենանք ցուցահանդէսի յարմար այս վայրը ստեղծել: Բնականաբար, եթէ մեր տեղը աւելի ընդարձակ ըլլար, աւելի լայն կարելիութիւններ պիտի ստեղծուէին մեզի համար: Այսօր արդէն տեղը նեղ կու գայ գիրքերուն համար, ինչ որ դրական երեւոյթ է, բայց եւ այնպէս հազիւ կրցած ենք տեղաւորել գիրքերը:

Խաչատուրեան եղբայրներուն այս օժանդակութիւնը երախտարժան քայլ մըն է եւ շնորհակալ ենք ասոր համար:

«Ա.».- Խօսինք նախապատրաստական աշխատանքներուն մասին. որքա՞ն ժամանակ կը խլեն ձեզմէ:

Խ. Տ.- Ցուցահանդէսի նախապատրաստական աշխատանքները կը սկսին բաւական կանուխ. գրեթէ յունիս-յուլիս ամիսներուն կը սկսինք աշխատանքին: Նախ կապ կը հաստատենք հրատարակչատուներուն հետ, կը փոխանցենք թուականը` խնդրելով, որ իրենց հրատարակած գիրքերուն ցանկերը ղրկեն: Մենք կ՛ունենանք ցանկերը, վաճառման գիները: Մինչ այդ մենք կը սկսինք պատրաստել կաթողիկոսարանի գիրքերը, որոնք բաւական մեծ թիւ կը կազմեն: Սեպտեմբերին արդէն կը սկսինք հրատարակչատուներէն գիրքերը պահանջել, պիտակաւորումները կ՛ընենք, կ՛ամբարենք գիրքերը, մինչեւ որ ցուցահանդէսի շրջանը մօտենայ, հանկարը զետեղուի, շարուին գիրքերը: Կայ նաեւ համակարգչային հաշուական աշխատանք-ծրագիր մը, որ պէտք է պատրաստուի: Ուրեմն ասիկա ամիսներու վրայ ծաւալող աշխատանք մըն է, որ նաեւ իր դժուարութիւնները ունի, յատկապէս անոր համար, որ ունինք մարդուժի տագնապ, զոր կը փորձենք շրջանցել կաթողիկոսարանի պաշտօնէութեան ճամբով: Նախապէս կոչ ուղղած էի, որ կամաւոր կերպով աշխատիլ փափաքողը գայ եւ օժանդակէ մեզի, որովհետեւ անհրաժեշտ թիւով անձեր չկան, որպէսզի կարենան հսկողութիւն ընել, ժողովուրդին օգտակար դառնալ, առաջնորդել զանոնք, ուղղութիւն տալ: Սակայն հակառակ այս բոլորին աշխատանքը կը շարունակուի, միշտ կը փորձենք նորութիւններ բերել եւ ցուցահանդէսը աւելի հետաքրքրական դարձնել:

Նկատի ունենալով, որ Արամ Ա. կաթողիկոս այս տարին Հայ մանուկի տարի հռչակեց, մանկապատանեկան գրականութեան կեդրոնական տեղը տրամադրեցինք. այսինքն, ցուցահանդէս այցելողը առաջին անգամ կը նկատէ մանկապատանեկան գիրքերը, որոնք միասնաբար դրուած են, մինչ նախորդ տարիներուն անոնք կը զետեղուէին համապատասխան հրատարակչատան գիրքերու շարքին: Մեր նպատակն է, որ մանուկն ու պատանին իրենց տեղը ունենան, միւս գիրքերուն մէջ իրենց յարմար գիրքերը չփնտռեն. պէտք է ըսել, որ այս քայլը շատ արդիւնաւէտ եղաւ, խանդավառութիւն ստեղծեց եւ հետաքրքրութիւն շարժեց:

«Ա.».- Հաւանաբար այդ գիրքերուն ճամբով է, որ ընթերցասիրութիւնը կը ծնի մանուկներուն եւ պատանիներուն մօտ, մանաւանդ եթէ անոնք գունազարդ կերպով եւ համապատասխան գրաւչութեամբ ներկայացուած են: Ի՞նչ է մանկապատանեկան գրականութեան անհրաժեշտութիւնը մեր իրականութեան մէջ:

Խ. Տ.- Վերջին տարիներուն մանկապատանեկան գրականութեան անհրաժեշտութիւնը զգացին եւ այդ գծով համապատասխան քայլեր սկսան առնել «Կիլիկիա» հրատարակչատունը, Համազգայինը, Յակոբ Լատոյեան ամոլը, նաեւ այլ անհատներ: Թերեւս Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը այդ մարզին մէջ մեծ ոստումներ չի կատարեր, բայց միշտ պատկերացում եւ մտածում կայ, որ մենք ալ այդ գծով պէտք է նախաձեռնութիւններ ընենք:

Կարեւորը այն է, որ մանուկ-պատանին, երեխան, աշակերտը այդ տարիքին կապուին հայ գիրքին, որովհետեւ եթէ այդ տարիքին կապուին, ուրեմն անպայման այդ կապը կը շարունակուի, այլապէս վերջը ուշ կ՛ըլլայ, չեմ կրնար հայ երիտասարդի մը` «հայ գիրք կարդա՛» ըսել, եթէ մանկութեան եւ պատանեկութեան հաղորդակից չէ եղած անոր հետ:

«Ա.».- Այս իմաստով յատկանշական երեւոյթ է այն, որ լիբանանահայ վարժարաններ իրենց աշակերտները կը բերեն ցուցահանդէսին: Անդրադառնանք այս երեւոյթին:

Խ. Տ.- Մենք մեծ աշխատանք կը տանինք այս գծով. նախօրօք տնօրէններուն նամակ կը գրենք, զանոնք տեղեակ կը պահենք ցուցահանդէսի թուականին մասին, կը խնդրենք, որ աշակերտներու այցելութեան թուական ճշդուի, որպէսզի տարբեր դպրոցներու այցելութեամբ խճողում եւ խաչաձեւում չստեղծուի: Պէտք է ըսել, որ վերջին տարիներուն գրեթէ բոլոր հայկական վարժարանները իրենց աշակերտութիւնը կը բերեն ցուցահանդէսի, կարելի եղած չափով:

Այս այցելութիւնը մեծ ներդրում կ՛ունենայ աշակերտներուն մօտ, որովհետեւ անոնք իրենց տրամադրութեան տակ կ՛ունենան բոլոր հրատարակչատուներուն գիրքերը, անոնք պէտք չունին տարբեր հրատարակչատուներ երթալու, որպէսզի գիտնան ի՛նչ գիրք կայ: Այնպէս որ մենք աշակերտին երթալու նախաձեռնութեան մէջ ենք:

Դպրոցներուն առած քայլը` աշակերտը քաջալերելու, շատ գնահատելի է, բայց նաեւ հետաքրքրական եւ իւրայատուկ երեւոյթ է, երբ ծնողները եւս իրենց զաւակները բերեն ցուցահանդէսին: Ասիկա տան մէջ յատուկ մթնոլորտ կը ստեղծէ, որովհետեւ ատիկա յաւելեալ քաջալերանք է մանուկին ու պատանիին:

Բոլոր պարագաներուն շատ գեղեցիկ երեւոյթ է, երբ մանուկներն ու պատանիները գիրքերու աշխարհ մուտք կը գործեն:

Յիշեցնեմ, որ գիրքերու կողքին կան նաեւ սահմանափակ թիւով սի.տի.ներ, տի.վի.տի.ներ, հայկական թատրոններ, ձեռնայիններ եւ այլն:

«Ա.».- Ցուցահանդէսները արդեօք նաեւ նիւթական շահ կ՛ապահովե՞ն:

Խ. Տ.- Մեզի համար կարեւոր չէ նիւթական շահը, ատիկա երկրորդական հարց է, մանաւանդ որ հայ գիրքը այդքան ալ սուղ չէ ուրիշ գիրքերու հետ բաղդատելով: Նիւթական մեծ շահ դուրս չի գար այս ցուցահանդէսէն, ամէն պարագայի` առաջնահերթութիւնն ու հիմնականն ալ այդ չէ: Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսին եւ կազմակերպիչներուս նպատակն է, որ հայերէն գիրք սիրողն ու քաջալերողը իր տրամադրութեան տակ ունենայ հայերէնով լոյս տեսած գիրքերը. կը գնէ, շատ լաւ, չի գներ, կրկին լաւ, նուազագոյնը հաղորդակցութեան մէջ կը մտնէ հայ գիրքին հետ:

Բայց եւ այնպէս պէտք է անդրադառնալ կարգ մը թիւերու եւ տուեալներու, որպէսզի մեր ժողովուրդին մտքէն վանենք այն սխալ համոզումը, որ այսօր հայերէն գիրք կարդացող չկայ, հայ գիրքը չի վաճառուիր, հայ գիրքը մեռած է, անիմաստ է հրատարակելը եւ այլն: Եթէ այդպէս ըլլար, ուրեմն այս ցուցահանդէսը ամբողջութեամբ ձախողութիւն պիտի ըլլար եւ մենք պիտի չքաջալերուէինք կրկին նման ցուցահանդէս կազմակերպելու:

Այս մէկը ապացուցելու համար ներկայացնեմ վերջին չորս տարիներու թուային տուեալները. ուրախութեամբ կ՛ըսեմ, որ 2007-ին մենք այս ցուցահանդէսին ընթացքին ծախած ենք 10,828 հայերէն գիրք, 2008-ին այդ թիւը բարձրացած է 12,374-ի, 2009-ին` 11,197-ի, 2010-ին` 13,860-ի` 9 առ հարիւրի ոստում մը արձանագրելով: Իսկ այս տարի ցարդ վաճառուած գիրքերուն թիւը 7312 գիրք է, մինչ ցուցահանդէսը ընթացքի մէջ է: Այս կը նշանակէ, որ շատ հեռու չենք նախորդ տարուան տուեալներէն: Գումարային իմաստով կրնամ ըսել, որ եթէ 2007-ին 47 միլիոն լիբանանեան ոսկի մուտք կը բերէր ցուցահանդէսը, 2008-ին այդ թիւը բարձրացաւ 49,500 միլիոնի, 2009-ին` 45 միլիոն է, 2010-ին բարձրացած է 63 միլիոն 800 հազարի, 2011-ին մինչեւ 28 նոյեմբեր 33 միլիոն է, ինչ որ 2007-08-ին հետ բաղդատած շատ հեռու չէ: Նախորդ տարուան գումարը բաւական մեծ է, որովհետեւ մենք ցուցահանդէսը երկարաձգեցինք մէկ շաբաթով, սակայն այս տարի նպատակ չունինք այդ մէկը ընելու: Կը նշանակէ, որ մենք 2007-08-09-ի տուեալները պէտք է հիմք ունենանք եւ նայինք, թէ ո՛ւր հասած ենք:

«Ա.».- Ցուցահանդէսին հիմնականօրէն ո՞ր հրատարակչատուները իրենց մասնակցութիւնը կը բերեն:

Խ. Տ.- Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան հրատարակչատունը կը խլէ առիւծի բաժինը. ուրախ եմ ըսելու, որ միայն կաթողիկոսարանը մինչեւ հիմա 2313 գիրք վաճառած է, ապա կու գայ «Կիլիկիա» հրատարակչատունը, որուն այս տարուան վաճառած գիրքերուն գումարը 1800 է, յետոյ` Համազգայինը` 760 գիրքով:

Կաթողիկոսարանը, «Կիլիկիա»-ն եւ Համազգայինն են այն գլխաւոր հրատարակչատուները, իսկ եթէ մնացեալը համախմբենք` միւս հրատարակչատուներն ու անհատները, անոնք այս երեքին չափ ու անոնցմէ ալ աւելի գիրք կը հրատարակեն: Այս բոլորը ցուցանիշ են այն իրողութեան, որ հայ գիրքի տակաւին ի պատուի է, հայ գիրքը տակաւին փնտռուած է, կը գնուի ու կը կարդացուի: Անշուշտ բոլորս ալ գիտենք, որ հայ գիրքը ընթերցումը այն չէ, ինչ որ էր ասկէ 10-20 տարի առաջ. բնական է, որ արհեստագիտութիւնը ունի իր մեծ դերը, եւ ատոր դիմաց մեր ճիգն է աւելի գեղատիպ գիրքերու, «տի.վի.տի.»-ներու եւ այլ արդիական միջոցներու ճամբով հայ գիրն ու մշակոյթը, կրօնը տարածել մեր ժողովուրդին մէջ: Չենք կրնար մատի ետեւ պահուըտիլ եւ ըսել, որ հայ գիրքը ամէն ինչէ առաջ է, սակայն գիրքի սպառման թափի դանդաղեցումը միայն հայկական երեւոյթ չէ, այլեւ` միջազգային: Այս պատճառով ալ միջազգային մակարդակի վրայ օն-լայն գիրքերու եւ նոյնիսկ դասագիրքերու կարելիութիւններ կան: Մենք ալ պէտք է ընենք նոյնը` արհեստագիտութիւնը օգտագործել ի նպաստ հայ գիրի, գրականութեան եւ մշակոյթի տարածման, ոչ թէ մերժենք եւ ըսենք, որ մենք միայն հայ գիրք կը տպենք: Մենք քայլ պիտի պահենք եւ համաշխարհայնացման դրական երեւոյթներէն օգտուինք:

Նկատելի է, որ վերջին տարիներուն թէ՛ հրատարակչատուներ եւ թէ՛ անհատներ կը գիտակցին այս իրողութեան եւ այդ գծով որոշ քայլեր առած են:

«Ա.».- Կրնա՞յ ըլլալ, որ այս նորութիւններն ու արդիականացումները սպառնալիք ըլլան հայ գիրքի գոյութեան:

Խ. Տ.- Ես կը հաւատամ, որ հայ գիրքը պիտի մնայ, մարդիկ պիտի կարդան հայ գիրք ինչ ալ ըլլայ, որովհետեւ կան մարդիկ, որոնց համար համակարգիչը բարեկամ չէ կամ անոնք գիրք ընթերցելու հաճոյքը ուրիշ բանով չեն փոխարիներ:

Մենք այս գիտակցութեամբ կը գործենք, կ՛ուզենք աւելին ընել ու կը մտածենք տարբեր ձեւերուն մասին, նաեւ կ՛ընդունինք այլ անհատներու առաջարկները: Իբրեւ հրատարակչատուներ, մենք մեզ բարելաւելու դրական ընթացքի մէջ ենք, հին գործերը գեղատիպ ներկայացնելու աշխատանք կը տարուի, սակայն աւելի եռանդուն պէտք է ըլլանք այս ծիրին մէջ:

«Ա.».- Այս առիթով ի՞նչ խօսք ունիք ըսելիք ծնողներուն:

Խ. Տ.- Ցուցահանդէսը կը շարունակուի, մինչեւ յառաջիկայ կիրակի հայերէն գիրքերը համախմբուած են հոս: Փափաքս է, որ իւրաքանչիւր ծնողք իր զաւակը բերէ ցուցահանդէսին, ես չեմ ըսեր` եկէք եւ դրամ ծախսեցէք, բոլորս ալ կը հասկնանք, որ ներկայիս տնտեսական դժուարութիւնը բաւական ծանր է, բայց պէտք չէ հայ երեխան զրկել հայ գիրքին հետ հաղորդակից դառնալէ: Եթէ փոքր տարիքէն երեխան հայ գիրքին չմօտեցնենք, յետոյ ի զուր պիտի ըլլան զղջումները, որովհետեւ հայ երիտասարդը ինքնաբերաբար հեռու պիտի ըլլայ հայ գիրքէն: Մեր զաւակները տարբեր վայրեր կը տանինք, այս ցուցահանդէսը պէտք է անպայման նկատի առնուի այս իմաստով:

Ասիկա նաեւ առիթ է բոլորին, ասիկա վերջին շաբաթն է, որպէսզի մեր ազգայինները գան, քաջալերեն մեզի եւ իրենք եւս հաղորդակից դառնան հայ գիրքին ու մշակոյթին հետ:

Այս առիթով նաեւ կոչ կ՛ուղղեմ մեր անհատ հեղինակներուն, որ եթէ Լիբանան պիտի այցելեն, իրենց հետ բերեն իրենց հրատարակած գիրքերը, որոնք մեր մօտ կրնան պահուիլ եւ ցուցահանդէսին դրուիլ միւսներուն կողքին: Այս մէկը կ՛ըսեմ, որովհետեւ առաքման գիները շատ բարձր են, ուստի այսպիսով կարելի է անհատաբար կապ հաստատել մեզի հետ, հասցնել գիրքերը եւ մասնակից դառնալ Հայ գիրքի ցուցահանդէսին:

Եթէ կարելի եղաւ յառաջիկայ տարի քանի մը հրատարակչատուն աւելցնել, ատիկա մեզի համար շահ կ՛ըլլայ: Ծրագիր կայ այլ գաղութներ ներգրաւելու, սակայն տակաւին վերջնական բան չկայ:

Հարցազրոյցը վարեց` ՆՈՐԱ ԲԱՐՍԵՂԵԱՆ