ԵՐՈՒԱՆԴ ՏԷՐ ԽԱՉԱՏՈՒՐԵԱՆ

Խաչիկ Տէտէեանը նոր անուն չէ սփիւռքահայ գրականութեան մէջ. իր առաջին բանաստեղծութիւնները մամուլի էջերում երեւացել են դեռեւս 1980-ական թուականներին: Լիբանանահայ մամուլի էջերում նա շուրջ երեք տասնամեակ շարունակաբար տպագրել է իր բանաստեղծութիւնները, այնպէս որ լիբանանահայ գրականութեան մէջ նա այսօր անառարկելի ներկայութիւն է: Եւ այդ ընթացքում հրատարակել է բանաստեղծութիւնների երեք ստուար ժողովածու:

Վերջին երկու-երեք տասնամեակը սփիւռքահայ գրականութեան համար, մեղմ ասած, դժուար ժամանակներ են: Նահանջի մասին խօսակցութիւնները շատ հին են եւ սփիւռքահայ գրականութեան պատմութեան մէջ,- թէեւ այդ պատմութիւնը դեռ չի գրուել,- վաւերական ու անառարկելի իրողութիւն: Բայց այն, ինչ կատարւում է սփիւռքահայ գրականութեան մէջ այսօր, իրականում վաղուց անցել է նահանջի սահմանները: Որքան էլ ցաւալի ու ողբերգական լինի իրողութիւնը, այն պէտք է ընդունել: Ուրեմն, իրողութիւնը այն է, որ դա այլեւս նահանջ չէ, դա պարզապէս մայրամուտ է: Լիբանանահայ գրականութեան պատնէշի վրայ մնացել են հատուկենտ մարդիկ, բանաստեղծները իրօք որ հատուկենտ են: Եթէ արձակի պարագային մենք մեզ կարող ենք թոյլ տալ խօսելու, դատողութիւններ անելու գեղարուեստական որակի եւ մակարդակի մասին, դասդասելու, զատելու, ապա բանաստեղծութեան պարագային պէտք է զգուշութեամբ եւ խորին յարգանքով մօտենանք սփիւռքահայ բանաստեղծութեանը, որովհետեւ պատնէշի վրայ նորեր չեն բարձրանում, շատոնց նոր անուններ չկան եւ, շատ հաւանական է, աւելի ճիշտ՝ վստահաբար, այլեւս չեն լինի, որովհետեւ այլեւս ա’յլ է սփիւռքահայ կեանքի իսկական պատկերը, ա°յլ է սփիւռքահայի հոգեբանութիւնն ու հոգեկան վիճակը, այլեւս ա°յլ են իր մղումներն ու նպատակները: Եւ դա այլեւս ոչ ոքի համար գաղտնիք չէ: Մօտ մէկ միլիոնանոց ամերիկահայ (իմա՝ Լոս Անջելեսի) գրական-մշակութային կեանքի եւ միջավայրի չգոյութիւնը վերն ասուածի լաւագոյն վկայութիւնն է:

Կարծեմ թէ հասկանալի է դառնում, թէ ինչո՞ւ է անհրաժեշտ ուշադրութեամբ վերաբերուել սփիւռքահայ գրականութեանը եւ սփիւռքահայ վախենամ որ վերջին գրողներին: Խաչիկ Տէտէեանի բանաստեղծութիւնը արժանի է ուշադիր ընթերցումի եւ ուշադիր վերաբերմունքի:

Խաչիկ Տէտէեանի բանաստեղծութիւնների առաջին ժողովածուն, որ կոչւում էր «Ուղեւորութիւն դէպի Անծանօթը», լոյս է տեսնում 2003 թուականին, իր առաջին բանաստեղծութիւնների տպագրութիւնից շուրջ քսան տարի անց: Այն հանգամանքը, որ հեղինակը չի շտապել առանձին գրքով հրատարակելու իր բանաստեղծութիւնները, խօսում է հեղինակի օգտին: Խօսում է գրականութեան հանդէպ իր խոր յարգանքի եւ սեփական ստեղծագործութեան հանդէպ ոչ թէ ինքնավստահութեան պակասի, այլ պատասխանատուութեան լուրջ զգացումի մասին:

Յայտնի բան է, որ սփիւռքահայ բանաստեղծութիւնը ունի իր նախընտրելի աւանդական նիւթերն ու թեմաները, իբրեւ աւանդոյթ ձեւաւորուած բանաստեղծական հոգեվիճակներն ու տրամադրութիւնները, որոնք պայմանաւորուած էին հայկական կեանքի մօտիկ անցեալի եւ արդէն ձեւաւորուած սփիւռքահայ իրականութեան հանգամանքներով: Սփիւռքահայ բանաստեղծութիւնը տասնամեակներ շարունակ եղել է այդ սահմանների մէջ:

Սփիռքի հայ մարդը, առաւել եւս` սփիւռքահայ բանաստեղծը ծնւում է օտար երկնքի տակ, ծնւում է օտար երկրում, ազգային իրականութիւնից տարբեր իրականութեան մէջ, անորոշութեան ու տարակուսանքների մթնոլորտ-միջավայրում: Եւ ամեն մի հայ իր կեանքը սկսում է որոնումով, իւրաքանչիւրը որոնում է այն, ինչը պակասում է իրեն, ինչը իմաստաւորելու է իր կեանքը: Բանաստեղծը` առաւել եւս: Իր առաջին բանաստեղծութիւններից մէկում Խաչիկ Տէտէեանը ասում է.

Գոյութեան մը յարաշարժ ընթացքին մէջ անհաստատ

Անձս որոնում մըն է խաղաղարար ափին...

(«Նոր ուղիներու հետքերով»)

Բանաստեղծը, ինչպէս եւ իր քնարական հերոսը, իրօք որոնող է, եւ ամենից առաջ որոնում է իրեն տանջող հարցերի պատասխանները: Շատ բնորոշ եւ յատկանշական է իր առաջին գրքի խորագիրը՝ «Ուղեւորութիւն դէպի Անծանօթը»: Ի՞նչ է բանաստեղծութիւնը, եթէ ոչ խորհրդաւոր ճամփորդութիւն դէպի նոյնքան խորհրդաւոր ապրումների եւ զգացումների աշխարհը, մարդկային ներաշխարհի գաղտնաթաքուր եւ նրբանուրբ անկիւնները:

Երբ մանուկը աչքերը բացում է, նրան պատում է զարմանքը, գեղեցիկ ու բազմաբղէտ աշխարհը իր անսահման գեղեցկութեամբ բանաստեղծական հրճուանք է արթնացնում մանկան հոգու մէջ: Եւ երբ նա դառնում է պատանի, հասնում է երիտասարդութեան սեմին, երբ անձը այլեւս գիտակցում է ինքն իրեն, աշխարհը նրան ներկայանում է բոլորովին ա'յլ տեսքով, ա'յլ ձեւով: Աշխարհը այլեւս տագնապներ է ծնում մարդու մէջ, հարցերի պարսեր են պաշարում նրան, եւ նա տագնապում է այն ամենի համար, ինչը կազմում է աշխարհի հարստութիւնն ու գեղեցկութիւնը, մարդկային կեանքի իմաստն ու բովանդակութիւնը:

Բանաստեղծին տանջող հարցերի մեծ մասը յաւերժական հարցեր են, որոնք ուղեկցել են մարդկութեանը իր ծննդեան օրից, տանջել են տասնեակ ու տասնեակ սերունդների, եւ ճշմարտութիւնն այն է, որ մարդկութիւնը մինչեւ այսօր էլ չունի այդ հարցերի պատասխանները: Եւ յայտնի էլ չէ, թէ երբեւիցէ կունենայ...

Հարցերի միւս մասը աշխարհի եւ մարդու բախտով ու ճակատագրով մտահոգ մարդու, մեր դէպքում՝ բանաստեղծի հարցեր են, որոնց պատասխանները երբեմն կռահւում են հարցադրումներից եւ երբեմն այդ հարցերը մնում են անպատասխան... Այդ հարցերը անպատասխան են մնում անյիշելի ժամանակներից ի վեր:

Սփիւռքահայ բանաստեղծութեան հիմնական նիւթն ու թեման տասնամեակներ շարունակ եղել է մեր ազգային մեծ ողբերգութիւնը, կորսուած երկրի ցաւն ու սէրը հայրենիքի հանդէպ, հայրենիք, որ իր կերպարի մէջ միաւորում էր պատմական Հայաստանը, սփիւռքահայի փոքր հայրենիքը՝ իր ծննդավայր-բնակավայրը եւ ներկայ Հայաստանը, որ յաճախ պատկերւում էր իբրեւ խորհրդանիշ եւ երազանքի մարմնաւորում:

Խաչիկ Տէտէեանը բազմաթեմա բանաստեղծ է եւ անսովոր բազմաթեմա:

Անսովոր է, որ երիտասարդ հայը բանաստեղծութեան ասպարէզ է մտնում ոչ թէ հայրեներգութեան եւ հայրենաբաղձութեան քերթուածներով, այլ մարդ-արարածի էութեան, բարդ ու հարուստ, երբեմն՝ անհասկանալի ու անմեկնելի խառնուածքի, բազմաշերտ ու խորխորատներով լի ներաշխարհի, ինչպէս նաեւ համայն մարդկութեան բախտի ու ճակատագրի հետ կապուած հոգեբանական կնճռոտ հարցերի շուրջ իր չափաբերուած խորհրդածութիւններով: Իր առաջին գրքի առաջին շարքը բանաստեղծը խորագրել է «Հարցադրումներ» եւ շարքի առաջին բանաստեղծութիւնը խորագրել է «Ո՞ւր կ’երթանք...»՝ «Մարդկութեան հազարամեակի հարցադրում» ենթախորագրով: Ոչ աւել, ոչ պակաս: Բանաստեղծի տագնապները չափաբերուած են միամիտ թուացող անկեղծութեամբ եւ մարդկութեան կեանքի ու ընթացքի հանդէպ արդար վախով:

Անվերջանալի անկումներով ու կործանումներով, պատերազմներով եւ մեծ ու փոքր ոճրագործութիւններով ընթացող մարդկութեան խելացնոր ու խելակորոյս կեանքի հանդէպ ունեցած վախն ու այդ վախի ծնած շփոթահար զգացումը չեն լքում բանաստեղծին իր յետագայ երկու գրքում էլ՝ «Դարասկզբի մտորումներ» (2008) եւ «Խենթ գիշերներու թափառումներ» (2012):

Դարի արատները անվերջ պաշարում են մարդուն, դարպասում են նրան ամեն քայլափոխին, դաւադրաբար ծուղակն են գցում նրան: Մարդը հոգեկան հանգիստ ու անդորր չունի իր կեանքում: Դարի արատները՝ անորոշութիւնը, մարդկային կեանքի արժեզրկումը, մարդու միայնակութիւնն ու դատապարտուածութիւնը թւում են այլեւս անյաղթահարելի: Դարի մեծագոյն արատներից մէկը -, ըստ բանաստեղծի, խօսքի եւ գործի ակնյայտ հակասութիւնն է.

Խօսքին ու գործին միջեւ

Կայ ճանապարհ երկար...

Խօսքին ու գործին միջեւ

Զանգուած մը կը տուայտի

Մո՜ւթ ու մոլար գիշերուան մէջ

Անձկութեամբ...

Խօսքին ու գործին միջեւ

Կայ ճշմարտութիւն մը՝

Արգելափակուած ու եղծուած...

Կայ անկեղծութիւնը գերեվարուած...

Խօսքին ու գործին միջեւ

Կայ խաբկուանքը՝ խոստմնալից ապագայի...

Այս հակասութիւնը ծնում է խոր դրամա, որ մարդկային ամեն մի անհատի դրաման է եւ հիասթափուած զանգուածների դրաման.

Խօսքին ու գործին միջեւ

Կան շահեր նժարի վրայ դրուած...

Խօսքին ու գործին միջեւ

Կայ Ե՜ս մը կորսուած...

Խօսքին ու գործին միջեւ

Երազներ կան արցունքի լուռ շիթերու վերածուած...

Խօսքին ու գործին միջեւ

Կայ զանգուած մը հիասթափուած...

(«Հիասթափութիւն»)

Իր տագնապներն ու անհանգստութիւնը մոլորակի եւ մարդկութեան ճակատագրի համար, իր քաղաքացիական խիղճը նրան մղում են հռետորական-հրապարակախօսական բանաստեղծութեան ոլորտները: Այս բանաստեղծութիւններում յաճախ գերակշռում են տրամաբանական դատողականութիւնն ու բարոյախօսական յորդորը.

Զարթի'ր... բանականութի՜ւն

Ատելութեան խրամներէն ճահճացած,

Մոլորութեան կածաններէն գալարուն,

Ու լուսաւորէ' միտքերը ժահրաբոյն,

Ազատագրէ՜ խիղճերը գերեվար.

Կարելի չէ՜ հանդուրժել այլեւս՝

Մարդուն ատելութիւնը՝ մարդուն դէմ...

Կարելի չէ՜ հանդուրժել այսուհետեւ

Խելագար այս բզկտումն անվերջ.

Մոլեռանդ գուպարն այս տենդագին

Մեզ կը տանի կործանման գիրկը վերջնական:

(«Ի խորոց սրտի»)

Բանաստեղծի հայրենասիրական քերթուածների սահմանները շատ ընդարձակ են, ընդարձակ՝ ոչ միայն տարածութեան, այլեւ ժամանակի մէջ՝ Հայաստանի եւ հայութեան հեռաւոր ու մօտակայ պատմական անցեալ, Լիբանան, որ բանաստեղծի ծննդավայրն ու բնակավայրն է, եւ Հայաստան, որ ամեն մի հայի հայրենիքն է, իրական ու առարկայական, բայց եւ, ինչը բանաստեղծի համար ամենաէականն է, հոգեկան-հոգեւոր հայրենիք:

Խաչիկ Տէտէեանի բանաստեղծական հիմնական թեմաներից մէկը Լիբանանն է, Լիբանանի ապրած մեծ արհաւիրքները, երկրի ու ժողովրդի մարդկային գեղեցկութիւնը: Լիբանանի ժողովուրդը անցել է երկարամեայ պատերազմի դժոխքի միջով, սերունդ է հասակ առել գնդակների եւ ռմբակոծումների տարափի տակ, մարդիկ խորութեամբ ապրել են կորուստի ու մահուան ողջ դրաման: Բանաստեղծը, բոլորի պէս, ապրել է պատերազմի ողբերգութիւնը: Պատերազմի տարիները խոր հետք են թողել իր բանաստեղծութեան մէջ.

Կը գրեմ քեզի, սիրելիս,

Երկրէն՝ ուր մայրիները բիբլիական

կու լան արցունք անմխիթար,

Ուր հրաշքը փիւնիկի՝ վաղուց յո՜ւշ է դարձած,

Ուր կռունկները գարունի ետ չեն դառնար,

Կ’ոստոստեն անհոգ ձեր ծառերուն վրայ մշտադալար:

Կը գրեմ քեզի, սիրելիս,

Նաւերուն մասին ծանրաբեռ՝

Որոնք կը մեկնին յամրընթաց ամէն գիշեր,

Օդէն, ծովէն ու ցամաքէն,

Մարդոց մասին՝ որ կորսնցուցած ղեկ եւ ուղղութիւն՝

Կ’առաջնորդուին դէպի մահացու յուսահատութիւն...

(«Նամակ օտար բարեկամուհիիս»)

Պատերազմի հրէշաւոր դէմքը երեւում է տասնեակ բանաստեղծութիւնների տողերի տակից: Լիբանանեան պատերազմի երկար ու խաւարամած գիշերին փոխարինելու է գալիս անձկութեամբ սպասուած արշալոյսը: Վրայ է հասնում ուրախութեան արցունքների ժամանակը.

Ազատութեան արշալոյսը խափանուած

Կը բացուի ահա հիմա... արա՜գ ոտնաձայներով...

Շատեր տարակոյսով, խոնջած հարբածին նման,

Կը բանան իրենց պատուհանները տաք շողերուն,

Որ կը թափանցէ հետզհետէ տուներէն ներս սմքած...

Արեւագալ է Լիբանանի տօնացոյցին մէջ տխրահռչակ,

Այսօր տօնահանդէս է վաղուց սպասուած:

Կռունկները կանչելու կ’իջնեն ծովափ՝ մայրերը կարօտաբաղձ...

(«Նոր Լիբանան»)

Մէկ անգամ գրել եմ, հիմա էլ կրկնում եմ, որ, որքան էլ զարմանալի կամ թէ ականջի համար անհաճոյ լինի, իրողութիւն է, որ Սփիւռքի ամեն մի հայ չէ, որ ապրում է Հայաստանի ամեն օրով եւ հայաստանեան կեանքի ամեն իրողութեամբ եւ իրադարձութեամբ: Խաչիկ Տէտէեանը Հայաստանի հետ ներքին խոր կապերով կապուած բանաստեղծ է: Հայաստանը նրա համար պարզապէս հեռաւոր հայրենիք չէ, այլ երկիր, որտեղ նա մշտապէս ներկայ է զգում իրեն իբրեւ երկրի լիիրաւ զաւակը: Այստեղից էլ իր տարակոյսները, իր արդար դատումները հայրենական իրականութեան շուրջ, իր յանդիմանանքն ու կշտամբանքները, իր ցաւն ու դառնութիւնը: Բանաստեղծը հայրենիքի լուսաւոր պայծառութեան հետ տեսնում է նաեւ հայրենիքի պատկերը աղօտող ու աղաւաղող գոյներ եւ ստուերներ: Սա, իհարկէ, բանաստեղծի սրտացաւութեան արտայայտութիւնն է, հայրենիքի բախտն ու ճակատագիրը խորապէս ապրող քաղաքացու վերաբերմունք, որ իր արտայայտութիւնն է գտել իր մի շարք բանաստեղծութիւններում:

...Այդ ի՞նչպէս պատահեցաւ յանկարծ,

Որ օտարին լեզուն դարձաւ քաղցրահամ

Ու մեր մայրենին՝ ժամանակավրէպ, ծանր

Բեռ մը՝ մեր երեխաներուն ուսերուն դրուած:

Այդ ի՞նչպէս պատահեցաւ յանկարծ,

Որ Մեծ Երազի ճամբուն վրայ

Մոռցանք մեր իտէալը, տեսիլները,

Ու զիջեցանք զանոնք տեղայնական մտայնութեան:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Այդ ի՞նչպէս պատահեցաւ յանկարծ,

Որ դարձանք երկրորդական ու աննշան,

Հետեւորդ ազգ մը՝ յաչս աշխարհին,

Մնացինք անմիաբան, իրարու թշնամի,

Օտարին գործիք, իրարու դաւաճան,

Չդարձանք վերջապէս բռո՜ւնցք մը կատաղի...

(«Այդ ի՞նչպէս պատահեցաւ...»)

Բանաստեղծը, իբրեւ իրատես հայ, ամեն մի հայի ապագան տեսնում է Հայաստանի ներկայի եւ ապագայի մէջ: Մեր երբեմնի հսկայ հայրենիքի այս վերջին հողակտորը ամեն մի հայի գոյութեան մեծագոյն իմաստն է, նրա հոգեկան ու բարոյական յենարանը: Անհայրենիք մարդը թերի եւ անկատար մարդ է, անցեալ ու յիշողութիւն չունեցող, հողի ու երկրի ուժից զրկուած թշուառական անհատ: Հայրենիքն է, որ իմաստաւորում է մարդու կեանքն ու գոյութիւնը, բայց պէտք է կարողանալ հայրենիքը սիրել, պէտք է ճանաչել հայրենիքը եւ, որ ամենակարեւորն է, հաւատալ հայրենիքին: Հայրենիքին հաւատալը նշանակում է հաւատալ սեփական կեանքի եւ գոյութեան իմաստին.

Պէտք է տեսնել ու... համոզուիլ,

Որ Հայաստանը գերագոյն արժէ՜ք է

Հայութեան վախճանական կիզակէտն է...

Մնացածը պարզապէս մանրուքներ են

եսերու պայքար է

գնայուն է

Իսկ հայրենիքը անմահ երթ է

Աստուածային պարգեւ մըն է

մեր գոյութեան հենքն է

մեր երազներու ոսկեփառ այգեստանն է

մեր ոգիի նիրվանան է:

Բայց պէտք է հաւատալ... տեսնելո'վ միայն

Ու պէտք է տեսնե՜լ... հաւատալով միայն...

(«Պէտք է տեսնել ու համոզուիլ»)

Խաչիկ Տէտէեանի բանաստեղծութեան թեմաներից մէկն էլ սէրն է, բոլոր ժամանակների բոլոր բանաստեղծների մեծ փորձաքարը: Ցաւօք, դժբախտաբար, նոր ժամանակներում՝ մեր ժամանակներում, սիրային բանաստեղծութիւններ չեն գրւում, կամ գրեթէ չեն գրւում, անձնական-սիրային քնարերգութիւն գրեթէ չի ստեղծւում. 1968-ի ֆրանսիական յայտնի շարժումները սէրը փոխարինեցին սեռական ազատութեամբ, քնարական նուրբ ապրումներին ու զգացումներին գրականութեան մէջ փոխարինելու եկան սեռականութիւնն ու տարփամոլութիւնը: Մարդկային բարքերը հետզհետէ դարձան աւելի սանձարձակ, աւելի արբշիռ, աւելի հեշտամոլական: Յարանունութիւն չէ, եթէ ասեմ, որ մարդը այսօր կարօտում է խորապէս մարդկային ապրումներին ու զգացումներին:

Խաչիկ Տէտէեանի բանաստեղծական շարքերը յաճախ ընդմիջւում են սիրային բանաստեղծութիւններով: Իր բանաստեղծութիւններում սէրն է, որ ազնուացնում է ամեն բան, որ իմաստ է տալիս մարդկային կեանքին եւ մարդուն կապում Աստծոյ, տիեզերքի ու աշխարհի հետ: Առանձին բանաստեղծութիւններում բանաստեղծը հասնում է զգացումային պատկերաւորութեան եւ տպաւորիչ արտայայտչականութեան: Մէկ օրինակ եմ ուզում բերել, հայնէական շնչով համակուած մի գեղեցիկ բանաստեղծութիւն. Հայնէի եղեւինի նուրբ քնարական դրամայի արձագանգը կա այս բանաստեղծութեան մէջ:

Երբ միջօրէի շոգը իջնէ երկրի վրայ յանձնապաստան,

Կորաքամակ մեհեանը Արտեմիսի, լերան լանջին,

Կը ցօղէ քրտինք աղի, մերկահրապոյր ստինքներէն վար,

Մարամարեայ սրունքներէն ծորելով աղբիւրի նման գաղջ,

Լուալու խանձած ծղօտները, իր չորսդին փռուած...

Բարտին իր դիմաց զինք կը դիտէ հմայուած,

Կարծէք սիրահա՜ր մը զմռսուած, որ կը փորձէ

Մերձենալ, շուքն իր տարածելու անոր վրայ,

Հոլանի մարմնէն հոսող ցօղը ըմպելու,

Յագեցնելու իր ծարաւը անյագ...

Անշարժ կանգնած կը դիտեն զիրար երկա՜ր,

Անձկութեամբ մը՝ ամէն օր, հնամեայ սիրով վառ.

Վերջալոյսի ոսկեայ շողերուն հետ կու գան

Զոյգեր սիրահար, խոստումներ փոխանակելու իրար,

Մեհեանին գիրկը նստած.

Բարտին խանդոտ կը դիտէ զիրենք, քմծիծաղ բռնած,

Ի վերջոյ, իր սիրածն իր դիմացն է միշտ,

Իսկ իրենց խոստումը յաւիտենական սէրն է անբաժան...:

(«Մեհեանն ու բարտին»)

* * *

Խաչիկ Տէտէեանը ազատ բանաստեղծութեան ջատագով է, գրում է վերլիբրով (vers libre). բանաստեղծին համակած ապրումներն ու զգացումնրը, յախուռն մտքերն ու մտածումները ելք են փնտրում, եւ ազատ բանաստեղծութիւնն է, որ հնարաւորութիւն է տալիս դրանք թղթին յանձնելու, առանց կաշկանդելու յանգաւոր բանաստեղծութեան կաղապարների մէջ:

Խաչիկ Տէտէեանի բանաստեղծութիւնները անկեղծ եւ ինքնաբուխ բանաստեղծութիւններ են: Թւում է` նրան բնաւ չի հետաքրքրում, թէ ինչ է կատարւում համաշխարհային գրականութեան, մասնաւորապէս` բանաստեղծութեան, ոլորտներում, ի՞նչ նոր մօտեցումներ կամ մտածումներ կան, ասենք, եւրոպական բանաստեղծութեան մէջ: Նա գրում է այնպէս, ինչպէս որ գրւում են իր բանաստեղծութիւնները:

Բանաստեղծի աշխարհը, նրան յուզող թեմաների եւ նիւթերի տարածութիւնը բաւական ընդարձակ է: Բազմաթիւ մանր ու մեծ թեմաների, վերացական ու առարկայական նիւթերի բանաստեղծական արծարծումը ամբողջանում է իբրեւ արդիական մարդու հոգեկան ամբողջական նկարագիր, իբրեւ արդիական կեանքի ամբողջական համապատկեր:

Խաչիկ Տէտէեանը կեանքը արձանագրող բանաստեղծ է: Կեանքը շարունակւում է, շարունակւում է նաեւ իր բանաստեղծութիւնը..

Երուանդ ՏԷՐ-ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ