Արմէն Իւրնէշլեան

Խօսուած «Երազէն անդին» Գ. հատորի շնորհանդէսին

22 Փետրուար 2023, «Ազդակ»-ի Փիւնիկ սրահ

Կ'ենթադրեմ թէ ամէն ընթերցող, ինծի պէս, իր զանազան ընթերցումներուն մէջ զինք հետաքրքրող բան մը կը փնտռէ ու ինք իր համար չափանիշ մը կը հաստատէ, որով այս կամ այն գրողը իրեն համար կը դառնայ հարազատ:

Սփիւռքահայ գրականութեան մէջ իմ փնտռած նիւթերէս մին տուեալ գրողին քաղաքացիութեան դրսեւորումն է: Այսինքն, կ'ուզեմ գիտնալ ու հասկնալ, թէ Լիբանանի քաղաքացի բանաստեղծը, որքա՛ն լիբանանցի կը զգայ եւ այդ զգացումը ինչպէ՛ս կրնայ դրսեւորել իր քերթողութեան մէջ (նոյնը նաեւ սուրիահայը, ֆրանսահայը եւ այլն): Այդ ակնոցով, անցեալ ամառ կարդացի Խաչիկ Տէտէեանի քերթողութեան առաջին եւ երկրորդ հատորները, եւ օրեր առաջ թերթատեցի երրորդը:

Ծաւալի իմաստով բազմաթիւ չեն ուղղակիօրէն Լիբանանի նուիրուած Տէտէեանի բանաստեղծութիւնները: Որպէսզի խօսքս մեղադրալից չընկալուի, անմիջապէս շեշտեմ խօսքիս «ուղղակիօրէն» մակբայը. «Երազէն անդին»-ի երեք հատորներն ալ լի են տագնապող, տառապող, խորհող մարդու զգացումներն ու մտածումները արտացոլող քերթուածներով, որոնք մանրակրկիտ պեղելու պարագային, կը յայտնաբերուին բառին բազմընդգրկուն առումով լիբանանցիութենէ ծնունդ առած խորհուրդներ: Ուրիշ նիւթ, որ ծաւալը երբեք որակի չափանիշ չէ, այլ ընդհակառակը:

Վերադառնանք սակայն ուղղակիօրէն Լիբանանին նուիրուած քերթուածներուն: Ինչ խօսք, որ գրականութեան մուսային անսպառ նիւթ հայթայթող երեւոյթ է պատերազմը, քաղաքացիական պատերազմը՝ աւելի քան միւսները: Որովհետեւ եթէ ազատագրական եւ այլ մարտերու մէջ կայ իմաստ, նպատակ, երբեմն նոյնիսկ՝ վեհութիւն, ապա քաղաքացիական պատերազմը բոլոր կռիւներուն ամէնէն անհեթեթն է ու ահաւորը: Լիբանանի պատերազմին մասին Տէտեան գրած է 1985-էն 1989-ի միջեւ, իսկ յետպատերազմեան նոյնքան անհեթեթ վիճակին մասին՝ 2005-էն 2007:

Պատերազմի անհեթեթութիւնը հասկնալու ջանք է այդ տարիներուն Տէտէեանի գրած է 38 բանաստեղծութիւնները. 1975-էն ասդին, բոլորիս ըրածը նոյնը չէ՞ միթէ: Հատորի շարքերուն մէջ կը յայտնուի պատերազմի արհաւիրքներով պարուրուած Լիբանանը, շա՜տ լեցուն յուսահատութեամբ, ցաւով, վախով, մերթ՝ վերականգնումի յոյսով պատարուն, որուն ասկայն շուտով կը յաջորդէ հերթական յուսախաբութիւնը եւ սպասումը, լաւ օրերու անվե՜րջ սպասումը, որ կարմիր թելի նման կ'անցնի բոլոր քերթուածներէն:

Պատերազմական Լիբանանը «անշնչելի նկուղ է» (Բ243), «վշտի ու դառնութեան անվերջ ովկիան» (Բ292), ուր «յուսատու արեւն իսկ կալանուած է» (Բ248):

Պէյրութ քաղաքը՝ «վատահամբաւ, արիւնաքամ ու մոլեռանդ» (Բ254), «հեռուէն դրախտ մը աստուածային, ներսը՝ հնոց մը կրակի ու մեղքի» (Ա93):

Պատերազմի սարսափին տակ կքած մարդիկը «ուղեկորոյս ամբոխ» են (Բ248) կառչած իրենց «աժան, դաժան գոյութեան» (Բ255), կամ պարզապէս «մարդակերպ երեւոյթներ խաւարին մէջ» (Ա96):

Իսկ մարտերը մղողներն ու զանոնք հրահրողները՝  «խաւարի ու անտառային կիրքերու մոլեռանդ հոգեբանութեամբ» լեցուն այլամերժ արարածներ (Ա79):

Բանաստեղծին հոգին, բոլորիս պէս եւ բոլորիս հետ, (որ լաւագոյն վկայութիւնն է բանաստեղծի կոչումին Տէտէեանի հաւատարմութեան), կը տարուբերի լաւատեսութեան եւ յուսաբեկումի ալիքներուն մէջ: Ան մերթ կը հաւատայ, թէ Լիբանան «կը բարձրանայ փիւնիկին նման» (Ա80), սակայն շուտով, ի տես «երէկի արժէքներու ու ոգիի գունաթափումին» (Ա87), զինք կը պատէ յուսահատութիւնը, երբ լաւագոյն ապագայի սպասումը «ինքնամփոփ, անդիմագիծ, մռայլ սերունդին» (Ա82) համար կը դառնայ պարզապէս սովորութիւն, եւ յումպէտս սպասելով, նոյն սերունդի եւ հողի մարդիկս հետզհետէ «քիչ մը աւելի կը թշնամանանք մենք մեզի, աշխարհին ու ճակատագրին հետ» (Ա89), մէջը այն երկրին, որ «ամբողջ գերեզման դարձած խունկ կը բուրէ» (Ա87):

2005-ին եւ յաջորդ տարիներուն գրուած բանաստեղծութիւնները կը թուին աւելի լաւատեսական, կարծես թէ սպասումը հասած է ակնկալուած հանգրուանին, ուստի բանաստեղծը կը յայտարարէ յուրախութիւն բոլորիս, թէ «նո՜ր, ազա՜տ Լիբանանին արեւագալը գրկած՝ [գալիքի երգը] կը տողանցէ յաղթանակած» (Ա250), ան կը տօնակատարէ «անկախութեան հարսանիք»-ը (Ա251) «նո՜ր Լիբանանին, որ կը ցցէ գլուխը յաղթական՝ մահաքունէն զարթնած» (Ա253)... սակայն չ'ուշանար յուսախաբութիւնը, չէ՜, Լիբանանցիին ուրախութիւնը ե՞րբ երկար տեւեր է. կրկի՛ն «ոճիրին պատկերը տաք քամիի նման կը գրոհէ» (Ա247), կրկի՛ն «ազատ խօսքի քաջ որդիներուն ճշմարտութեան գրիչները անարգօրէն կ'ահաբեկուին» (Ա255), կրկի՛ն կը բռնկին բախումները «վրիժառու ու կատղած խելագար ամբոխներուն» միջեւ, «որոնց ռունգերը լեցուած են արեան բոյրով» (Ա257), կրկի՛ն գլուխ կը ցցէ այլամերժութիւնը «անհաշտ, կրքոտ հոգիներուն» (Ա257), որոնք «լկտիացած կնոջ մը նման՝ կը բռնաբարուին ինքնակամ ու կրկին անգամ» (Ա265), կրկի՛ն պատերազմ է, որ կը վերադարձնէ մեզի մղձաւանջային պատկերը «բարձրայարկ շէնքի մը ընդերքին մէջ րոպէի մը մէջ փոշիացող տասնեակներու մսակոյտին» (Ա261), կրկի՛ն կը վերադառնայ սարսափը, երբ «հարիւրաւոր դիակներու ժահրը դեռ սփռուած է» (Ա265) եւ կրկի՛ն բանաստեղծին հետ կը համակուինք յուսալքումով մը, ի տես «նոր Լիբանանի տեսիլքին, որ արդէն սաղմին մէջ վիժած արիւնաթաթախ մանուկ մըն է», (Ա89) ու կը կրկնուի, կը կրկնուի սպասումը...

Սարսափն ու պատերազմը կ'ընդգրկեն նաեւ բառերը, որոնք «անմեղ չեն այլեւս» եւ անոնց «թափանցիկ ճշմարտութիւնը կը կորսուի» (Ա275): Բարեբախտաբար Տէտէեան բանաստեղծին բառերը այդ կորուսեալ ճշմարտութեան բացայայտումին ու անընդհատ յիշեցումին կը ծառայեն, թէկուզ ծանր, սարսափազդու պատկերներով, բայց միշտ իրականութեան հետամուտ, որով կը յայտնուի մեզի քաղաքացիական գիտակցութեան տէր եւ ջատագով բանաստեղծ Խաչիկ Տէտէեանը՝ «վերջին պոէտ»-ն իմ գաղութի...

Մի՞թէ...